« دکتر اسماعیل خویی ، شاعر و اندیشمند معاصر »/سیاوش رضا زاده

« از ماهیان ِ کوچک ِ این جویبار  »

از ماهیان ِ کوچک ِ این جویبار

هرگز نهنگ زاده نخواهد شد ،

من  ُخردی ِ عظیم ِ خود را می دانم

و می پذیرم

امّا ،

وقتی پنجه فتادن ریگی

خون ِ هزار ساله ِ مردابی را می آشوبد ،

این  ُمشت ِ خشم

بر جدار ِ دلم

بی گمان

بیهوده نیست .

 

    نام ِ « دکتراسماعیل ِ خویی » در شعر ِ امروز پارسی ، جایگاهی ارجمند دارد . بدون هیچ شک وشبهه ای بررسی ِ شعر ِ پارسی ِ امروز ِ میهن ِ عزیزمان " ایران " بدون مرور آثار « دکتر اسماعیل ِ خویی » بررسی ای همه جانبه و کامل نخواهد بود .

    « دکتر اسماعیل ِ خویی »  ، در نهم ِ تیر ماه ِ سال ِ 1317 خورشیدی در شهر ِ " مشهد " چشم به هستی گشود .او از نسل ِ سوّم مهاجرانی است که از آذربایجان به خراسان کوچیده بودند .

    « دکتر اسماعیل ِ خویی » دوره های ابتدایی ومتوسطه را در " مشهد " گذراند ودر سال ِ 1336 خورشیدی برای ادامه ی تحصیل به " تهران " رفت . پس از فارغ التحصیل شدن از دانشسرای عالی به " انگلستان " رفت و دردانشگاه ِ لندن در رشته ی فلسفه ، مدرک دکترا گرفت .

    « دکتر اسماعیل ِ خویی » پس از بازگشت از انگلیس ، در تهران اقامت گزید و تا قبل از اینکه ازسوی" سازمان ِ اطلاعات و امنیت ِ کشور ( ساواک ) " ممنوع التدریس شود، در دانشگاه تربیت معلم تهران ، به آموزش پرداخت .

    شعرهای « دکتر اسماعیل ِ خویی » تاکنون به زبان های مختلف جهان از جمله : آلمانی ، اردو ، اسپانیایی ، انگلیسی ، اوکراینی ،ایتالیایی ، روسی ، فرانسوی ، عربی ، هندی و....ترجمه شده اند . او به زبان ِ انگلیسی تسلط کامل دارد و به این زبان نیز فراوان شعرسروده است.نخستین مجموعه ی شعرهای انگلیسی اش با نامVoice of Exile  به معنای « آوازهای تبعیدی» می باشد .

ناگاه

سنگی شدم رها شده

بر سطح ِ صیقلینه ای از یخ ،

با دانشی ، چو دانستن ، رام ،

که مثل ِ عشق

طعم ِ گوارایی از پذیرفتن داشت ،

آمیخته

به حس ِ بی کرانه یی از رفتن .

«  کتاب شناسی دکتر اسماعیل ِ خویی » :

    " شعر " : بی تاب سال 1335 خورشیدی ، بر بام گردباد سال 1349 خورشیدی ، زان رهروان دریا 1349 خورشیدی ، از صدای ِ سخن ِ عشق سال 1349 خورشیدی ، فراتر از شب ِ اکنونیان سال ِ 1350 خورشیدی ، بر ساحل ِ  نشستن و هستن سال  1352خورشیدی ، ما بودگان سال ِ  1357  خورشیدی ، کابوس ِ خون سرشته ِ بیداران سال 1363 خورشیدی ، در نابهنگام سال 1363 خورشیدی ، زیرا زمین زمین است سال1363 خورشیدی ، در خوابی از هماره ی هیچ سال 1367 خورشیدی ، گزاره ی هزاره سال 1370 خورشیدی ، از فراز و فرود جان و جهان سال 1370 خورشیدی ، نگاه های پریشان به نظم سال 1372 خورشیدی ، غزل قصیده ی آغوش ِ عشق و چهره ی زیبای مرگ سال 1376، از میهن آنچه در چمدان دارم سال 1376 خورشیدی ،غزل قصیده ی « من » های من سال 1377 خورشیدی ، یک تکه ام آسمان آبی بفرست سال 1378خورشیدی ، شاعرِ ِ خلقم – دهن ِ میهنم ( کهن سروده ها ) سال 1378 خورشیدی ، نهنگ در صحرا ( بیستمین دفتر شعر ) سال 1378 خورشیدی، جهان ِ دیگری می آفرینم سال 1379 خورشیدی ، عشق این خرد ِ برتر سال 1379 خورشیدی ، تا انفجار ِ گریه سال 1379 خورشیدی ، مجموعه ی چهار دفتر ( کیهان ِ درد ، سنگ بر یخ ، از بام ِ آه ، جانانه ی شعر و جان ِ زیبایی ) در یک کتاب سال 1382 خورشیدی ، پژواک ِ جا نسرود دلا ئینگان سال 1387 خورشیدی .

   نوشته ها : حافظ ( ویراسته ی دو کتاب از دکتر محمود هومن ) سال 1347 ، جدال با مدّعی سال 1350 خورشیدی ، نشر سپهر ، تهران ، چاپ دوّم ، سال 1357 خورشیدی ، از شعر گفتن سال 1350 خورشیدی ، شعر چیست ؟ ( بحثی با دکتر محمود هومن ) سال 1355 خورشیدی ، آزادی ، حق و عدالت ( مناظره با دکتر احسان نراقی ) سال 1356 خورشیدی ، شناختنامه / اردشیر محصص سال 1357 خورشیدی .

   ترجمه : در پوست ِ شیر از : شون اوکیسی سال 1350 خورشیدی ، چنین گفت زرتشت : از فردریک نیچه / کتاب اوّل ( با داریوش آشوری ) سال 1352 خورشیدی .

    « دکتر اسماعیل ِ خویی » ، از معدود شاعران ماست که از  " شعر" تعریف مشخصی به دست داده است . او در تعریف " شعر" می گوید :

    « شعر ، همانا گره خوردگی ی عاطفی ی اندیشه و خیال است در زبانی فشرده و آهنگین » .

    پرداختن به تعریف " دکتراسماعیل ِ خویی" ، از شعر دراین مختصر نمی گنجد . « دکتر اسماعیل ِ خویی » می گوید که شاعرها را می توان در سه گروه دسته بندی کرد . گروه نخست :آنهایی که شاعر به دنیا می آیند ، سپس با خون ِ دل خوردن  و آموختن و تلاش کردن ، شاعرتر می شوند . گروه دوّم : شاعرهایی که شاعر به دنیا آمده اند امّا ، با درجا زدن ِ خود شاعر نشده اند . گروه سوّم : آنهایی که با دانستن قواعد شعری ، شعر می سرایند و به خاطر ِ نداشتن ِ بینش ِ شاعرانه شعرشان مثل ِ انار سرما زده می ماند . شعر ِ بی خون ، مثل ِ بعضی از استادان ِ دانشگاه .

    بی گزافه می توان گفت که « دکتر اسماعیل ِ خویی » خود در گروه اوّل قرار دارد . او ، شاعر ِ " شدن های مداوم " است . زبان ِ شعر ِ « خویی »  چشم گیر است و شگفت آور .او، بسیار سروده و کماکان می سراید . پس شاعر ِ ُپرکاری است البته که همه ی شعرهایش مثل ِ هم نیستند . امّا ، او شاعری است که بیشتر ِ شعرهایش را می توان از شعرهای ارزشمند  بشمار آورد .

    « دکتر اسماعیل ِ خویی »، شعرهایی دارد که شنونده را گرم می کنند ، سرد می کنند ، به شگفت می آورند ، تکان می دهند ، می خندانند ، مضطرب می کنند ، به خشم می آورند و در یک کلام بر شنونده و خواننده تاثیر می گذارند ، « خویی »  شاعری است که به هرجا رود " شعر " آنجاست . 

    « دکتر اسماعیل ِ خویی » در شمار ِ پایه گذاران ِ « کانون نویسندگان ِ ایران » درخارج از کشور است و دو دوره نیز عضو ِ هیات دبیران ِ این کانون ِ بوده است .

« یک پنجره ست شاعر »

یک پنجره ست شاعر

شاعر کسی ست که می ُپرسد

و سخت می ترسد

و از همین روست

که رو به آفتاب

می نشیند ،

و هر چه هست ،

حتا

آن مخمل ِ سیاه را

بازیچه ای به دست ِ رنگرز ِ آفتاب می بیند ،

و ، مثل ِ آفتاب  پرستی هشیار ،

در مخمل ِ سیاهی شب حل می شود :

یعنی که ، در سپیده ی فرجام ،

به آفتاب بدل می شود .

    « دکتر اسماعیل ِ خویی » نمونه ی برجسته ی شاعرانی است که آثارشان به صراحت و در کمال ِ شیوایی  بر زندگی و اندیشه و هم چنین  بر جایگاه آنان در ُسنت شعری یی که در آن ساخته شده و شکل گرفته اند ، شهادت می دهد .

    « دکتر اسماعیل ِ خویی » فیلسوف است ، امّا ، فلسفه دانی ی او نیست که او را شاعر کرده است . می شود گفت که فلسفه به غنای شعر او کمک کرده است . امّا ، بر او ستم کرده ایم اگر او را فیلسوف ِ شاعر بخوانیم ، زیبنده ی نام ِ او پیش از هر چیز عنوان ِ شاعر است . او نخست شاعر است آنگاه فیلسوف ، او نخست شاعر است پیش از آن که صاحب نظر در مسایل اجتماعی باشد. بعد ، به همین ترتیب شاعر است ، پیش از آن که سیاست دان یا تاریخ دان باشد ، از همه ی این ها فراتر ، او نخست شاعر است و بعد  ُسخن دان .

   شعر ِ « دکتر اسماعیل ِ خویی » ، آنجا که اعماق ِ جهان ِ درون و برون ِ انسان ِ خویش را می کاود نو ، زنده و امروزین است . شعر  او ، در این جایگاه هم نیمایی و هم مابعد ِ نیمایی است ؛ همان گونه که هم کلاسیک و هم مدرن است .  شعر ِ او در پرداخت اگر که لازم باشد حتا از مکتب ِ نیمایی نیز می گذرد . برای او در این مرحله ، شعر ِ " نیما " دیگر حرف ِ آخر در شکل و کالبد و ساختار ِ شعر نیست ، همان طور که شکل های کاربردهای کلاسیک ِ شعر ِ فارسی برای او تا آنجا کارایی و کاربرد ندارد که بتواند بازگو کننده ی جان و جهان ِ توفنده ی او باشند .

    احاطه ی کامل ِ « دکتر اسماعیل ِ خویی » بر زبان ِ شیرین و شیوای فارسی از او شاعری ساخته است چند سبکی و این نکته ی ظریفی است که کسی به آن نپرداخته است . انصاف این است که به این ویژگی ی او به طور ِ جدّی و با چشمی آگاهانه نگریسته شود .

« وقتی که من بچه بودم »

وقتی که من بچه بودم ،

پرواز ِ یک بادبادک

می بردت از بام های سحرخیزی پلک

تا

نارنج زاران ِ خورشید

آه ،

آن  فا صله های  کوتاه

وقتی که من بچه بودم ،

خوبی زنی بود

که بوی سیگار می داد ،

و اشک های درشتش

از ُپشت آن عینک ِ ذره بینی

با صوت ِ قرآن می آمیخت

وقتی که من بچه بودم ،

آب و زمین و هوا بیشتر بود ،

و جیرجیرک

شب ها

در متن ِ موسیقی ِ ماه و خاموشی ِ ژرف

آواز می خواند

وقتی که من بچه بودم ،

در هر هزاران و یک شب

یک قصه بس بود

تا خواب و بیداری ِ خوابناک

سرشار باشد

وقتی که من بچه بودم ،

زور ِ خدا بیشتر بود

وقتی که من بچه بودم ،

مردم نبودند

وقتی که من بچه بودم ،

غم بود ،

امّا ، کم بود .

    « دکتر اسماعیل ِ خویی » شاعر و اندیشمند ِ معاصر ، از سال ِ 1363 خورشیدی  تا کنون در لندن به زندگی ِ ُپربار ِ خود ادامه می دهد . او ، هنرمندی است آینده نگر . و اعتقاد ِ راسخ دارد :" در همه حال ، انسان باید دوست ِ انسان باشد "  و همین او را  ، شاعر ِ برجسته ای می کند که چشم ِ مرکب دارد و ابعاد ِ مختلف ِ زندگی را می بیند ودر نتیجه واژگان را هدر نمی دهد و شعری می ُسراید در خور ِ انسان .

« سیاوش رضازاده  -  رشت  »

آدینه بیستم اسفند ماه سال 1389 خورشیدی