گریز از شناخت وتعریف فرم در شعر ِکوتاه امروز/حسین سعیدی
ازفرهیختگان گرامی درخواست دارم چون بعضی از مطالب این مقاله تحقیقی ست و برای اولین بار منتشر می شود ومقدمه کتابی است که در دست چاپ دارم ؛ذکر شفاهی وبرداشت کتبی با درج نام نویسنده صورت گیرد .
شعر کوتاه میراث ادبی
شعرِکوتاه،گستره ای ازامکانات شعر فارسی درقالبی کوتاه است که یکی از میراث ادبی ماست که ریشه آن به اوایل هزاره نخست پس از میلاد می رسد که زبان آن هم ریشه باسانسکریت ونزدیک به پارسی باستان بوده وبه متون کهن فارسی( اَوستا)می رسد.
هریشنا یا کریشنا مقوله ای ادبی بوده که همراه با شعر و نیایش اجرا می شده که به گاتاها یا گات هاو... معروف بوده ا ست. کاتاها به معنی سرود ودر برگیرنده پیامی کوتاه ولی عمیق و بُرشی در ذهن بوده که ساختاری به شدت موجزوفشرده همراه با ایجاز واختصاردرآن جریان داشته ودرچند تکه سروده می شده که هر تکه را "هات" یافصل و جان و نَفَس کلام به شمار می آوردند که گاتاها یا "گاهان" که امروزه به رد پای آن در فارسی "گاه" گفته می شود( مانند سه گاه در موسیقی یا آگاه و...) گونه کوتاهِ نیایش وشعر در ایران باستان بوده اند که از نظر دستور زبان استثناء هستند به روایتی طولانی تر و به نثر بوده اند اما برای امان بودن از گزند فراموشی و یا دستبرد روزگار وسپردن به ذهن آنها را به نظم در آورده‌اند تا بهتر حفظ شوند وبه علت ایجاز واختصار تامدتی از طریق سینه به سینه به صورت شفاهی به نسلهای بعدی منتقل می شده است .گویا آنچه در سرایش وپردازش این سروده ها نیز اهمیت داشته سکته یا وقف پس از چند هجا به صورت متفاوت وشروعی دوباره بوده است که احتمالاً همین تقطیع یا تقاطع یا چیدمان درشعر امروز را گویند . که کلمات اولیه هرشروع را نام آن سرود وبه قول امروزی مطلع قرار می دادند که گویا "هِرهات" نام داشته است. در ادامه این میراث "فهلویات" بروزمی کند که نامی است بر دوبیتی های سروده شده به گویشهای کهنِ نواحی فهله که به زبان پهلوی بوده که به روایتی اصفهان هم جزآن بوده که گویاهنگام خواندن، این دوبیتی ها موزون وآهنگین بوده اند ولی چون آنها را بر کاغذ می نوشتند آشنایان به عروض عرب آنها رادر ردیف کلام کوتاهِ منثور می گرفتند ودر این سلسله خسروانی،رباعی ودوبیتی نیز عرضه شدند که مجال دیگری را می طلبد
شعر کوتاه امروز
باتوجه به این میراث ومقدمه ؛گستره شعر کوتاه امروزه هم "« نَفَس،دَم وفرصتِ مغتنمی است در سایه روشن ِناگهان این عصر، که دنیای بیرونی ؛درونی وگشت وگذار شاعرانه را به زیبا ترین صورت خلق شده به شبکه های ذهن شاعر ومخاطب هدیه می نماید؛که این شیوه جرقه ورستاخیزی آنی واولیه درفکر،احساس،خیال،وهمچنین شکل گیری تصویر درذهن واتفاق شاعرانه همراه باگستره ای از شالوده وامکانات شعر ،البته با پشتوانه ادبیات دیروز وامروز فارسی با ساختاری صحیح در قالب وفُرمتی کوتاه که یقیناً قسمتی از خواستگاه ادبیات وزندگی پرشتاب امروز است؛به این دلیل که مجال وقت وحوصله ها همچون گذشته نیست،ازیک ایستگاه اتوبوس یامِترو تا ایستگاهی دیگر ،تنها وقت وزمان ظهور وبُروز خصوصیات ِ شعری،درقالبی کوتاه است.»"(1)
از طرفی کوتاهی شعردر این عصرارتباط تنگاتنگ با فرهنگ زیستی یک جامعه دارد با توجه به این موضوع "نیمای بزرگ نیز به این نکته اذعان دارد که"آثار ادبی تغییر نمی کنند مگر در تغییر روش زیستی"با توجه به این سخن و تغییر ومجال کوتاه در زندگی شهری صنعتی به ویژه شتاب رسانه ای ومواردی ازاین دست یقینا طبع وذائقه مخاطب، نیز دچار دستخوش می گردد . بی شک موضوعاتِ مذکور، به ویژه زندگی فشرده شهری ،ایجاز واختصار رادر واژگان وگفتمان های روزمره سبب می شودکه ادبیات و شعر نیز از این قاعده خارج نیست.
از طرفی چیرگی رسانه های روز آمد از قبیل فیسبوک وشبکه های اجتماعی ...بر گفتمان وزندگی امروز نوعی کوتاه نویسی را نیز برای 1ـ ارتباط موثر2 ـ سهولتِ انتقال پیام 3 ـ درک مفاهیم و...از مطالبات اساسی خود قرارداده است که ادبیات به ویژه شعر وشاعر برای ماندگاریی پویا ونفوذدر این گستره نیز دامنه اشعار خود را به طرف شعری با رویکرد ایجاز واختصارجمع وجور کرده است.
یکی از مشخصه های کوتاه سرایی که در 25کلیددر سرایش وپردازش شعر موجز نیز عنوان نمودم واتفاق نظر بین اکثر سرایندگان وفعالان این حوزه نیز می باشداین حقیقت است که،شعرِ موجز گستره ای ازامکانات شعر فارسی ست که از جهت فرم بیرونی قلمرو ِ کلمات درآن محدود است، که توجه نداشتن انبوه شاعران بزرگواری در حوزه شعر کوتاه به این نکته کلیدی وعدم اهتمام به این موضوع در پردازش شعر کوتاه گاهی، منجر به دراز شدن دامنه شعر تا دوازده سطر به نام های کلی وبدونه تعریف مانند کوتاه ،مینی مال و... نیز شده است که یقیناً یکی از علت های اصلی از هم گسیختگی در عدم به سامان رسیدن و وحدت نظر در مورد چیدمان تعداد ِسطرها وفرم بیرونی در شعر کوتاه امروز است.
با این رویکرد شایدشاعرِکوتاه سرا به ویژه نوپا همراهِ فضای مجازی واین گفتمان(نداشتنِ فرمِ وتعریفِ مشخص وآزادی درتعدادسطرها) از طرف فعالان ودست اندر کاران این حوزه قرار گیردکه بدون چرایی وتعریفی دقیق مجوز یک صفحه یا 9سطروگاهی بیشتررادر سرایش شعر کوتاه مجاز می دانند در نتیجه شاید شاعر با تاثیرِاز این گفتمان دست خود را باز دیده وتا دوازده سطر نیز پیش رود که شایداشکالی هم نداشته باشد ولی با توجه به ایجاز واختصار درسرایش شعرِ کوتاهِ امروز، این روش یقیناً شعر کوتاه نخواهد بود.هرچند این سخنِِ وزین از دکتر شفیی کدکنی کلی است ولی در این مورد نیز چه راهگشا ست "گریز ازشناخت وتعریف فرم با شعار ِباز شدن دست وپای شاعران ابطال استعدادها را در پی خواهد داشت."
گفتمان این حوزه
هرچند درگفتمان شعر موجز امروز ،گفته می شود شعر کوتاه رستاخیزی آنی ودرونی ست که شاید هیچ دلیل وبرهانی بیرونی را یارای مُسخّر کردن آن نباشد و هرگونه قرارادی برای آن قراردادی یا شاید مردودباشد و بنده معتقدم به دلیل اتفاق در لحظه اکنون ونَفَس ِ کلام و آنی بودن در ذهن؛ در کوله بار
گذشته وآینده نیز نمی گنجد ... و شاید شاعر هم نخواهد ونتواند در سرایش ِشعر کوتاه خودرا محدود به بندو سطر کند وشاید دوست داشته باشد با اتفاق و جریان شعر در حس ِشاعرانگیش پیش رود ولی این پرسش هنوز پابرجاست که تا کجا؟آن هم با برچسب شعر کوتاه؟از طرفی درمقابل این گفتمان این سوال را نیز مطرح می کنم که درسرایش وپردازش دراین حوزه با توجه به 1ـ فاصله نداشتن شاعراز هسته الهام 2ـ پیوسته بودن در محور عمودی وافقی برای جلوگیری از پراکنده گویی وگسست 3ـ ایجاد تحول آنی و بُرش در ذهن4_ شروع وپایانبندی متمرکز که ذهن شاعر ومخاطب را به حاشیه نبرد5_ نیاز به ضربه نهایی وانتقال پیام6_ ایجاز واختصار و... آیا بیانِ لحظه نابِ شاعرانه در شعر کوتاه وابستگی ونیاز به بلندا امتدادو کِش وقوس ِ بیش از حد خواهد داشت یا خیر؟
با این تفاسیر نیز در مقدمه کتاب "کوتاه چون نَفَس "درج گردید وروز رونمایی از این اثر همزمان با نمایشگاه کتاب تهران در تاریخ 13/2/93ومتاقباًدرهمایش ملی شعرپریسکه درشهرستان درود اذعان نمودیم با توجه به مهندسی ساختار وفرم بیرونی در شعر کوتاه کلاسیک (دوبیتی ورباعی) که حداکثر با چهار بند"مصراع"خود را به پایان خط میرسانداگرقرار است شعرکوتاهی با پشتوانه ادبیات فارسی،باگوشه چشم ونگرشی به این میراث کهن داشته باشیم(البته بااحترام،خارج و فارغ از ساختار ِ هایکو)وازطرفی بارویکرد فرمی آزاد و فرمت
امروزی که دست شاعر رانیز باز گذارد و قابل صدور،ترجمه وخوانش جهانی نیز باشد،این مولود با توجه به ایجاز واختصار نمی تواند بیش از سه یا چهار "سطر" یا" بند" یا "فصل" یا" گان" یا"گاه" یا"چیدمان".... را برتابد.
قابل ذکراست که باتوجه به سِیر وتحقیقی در شعر ِ کوتاهِ نیمه دوم دهه هشتاد چه شفاهی" وبلاگ"چه کتبی"نشرکتاب" بسیار مشهود است که دامنه اشعار کوتاهِ شاعران در این حوزه حتی بزرگوارانی که ترویج یک صفحه و 9تا12سطر می دهند بیشتر از چهاریا پنج سطرنیست که این سیر وحرکت واتفاقِ عملی شاید راه را برای سامان دادن به حوزه نظری نیز هموارسازد.