وزن و قافیه در شعر کهن و شعر نو / محمدرضا آقااحمدی
مقدمه :
تعریف شعر ؛ شعر در لغت تازی مأخوذ از ((شعور )) است و به معانی : ((دانش ،فهم ، درک ، وقوف و دانایی )) به کار رفته و اصطلاحاً (( کلامی است مرتب ، معنوی ، موزون ، خیال انگیز و به قصد )) که در آن اندیشه ها و احساسات و عواطف شاعر در قالب الفاظی فصیح و زیبا مبتنی بر قواعدی معین بیان می شود .
به گفتة ارسطو : (( شعر سخنی است مُخیّل که شوری در دل برانگیزد و حالتی از غم یا شادی را در انسان ایجاد کند )) . به تعبیری دیگر ، شعر عبارت از بیان و تجسّم صورتهای خیالی عاطفی است که برانگیزانندة احساسات و هیجانات درونی افراد باشد .
انواع شعر فارسی از لحاظ قالب یا صورت ( Forme )
منظور از قالب شعری ، شکل و هیأت ظاهری شعر است به اعتبار نوع وزن و تساوی افاعیل عروضی ( در شعر سنتی ) و نوعِ قوافی بیتها و مصراعها و پاره مصراعها ( در نوع مستزاد ) و تعداد ابیات یا کوتاه و بلند شدن مصراعهاست در بعضی از انواع شعر نو و آزاد ( در اوزانِ نیمایی ) همچنین واژگان و قالبهائی است که شاعر انتخاب می کند . اشعار فارسی از لحاظ قالب ، به منزلة ظروفی هستند که از عناصر مزبور ترکیب شده اند ، که گاه گنجایش لفظی آنها زیاد و اندازه هایشان بزرگ است ، نظیر مثنویها و قصاید و گاه حجم لفظی شان کوچک است و مختصر ، نظیر قطعات ، رباعیات و دوبیتها .
مشهورترین قالبهایی که از قدیمترین ازمنة شعر فارسی تا عصر حاضر مورد استفاده سخن سرایان ایرانی قرار گرفته است ، عبارتند از : 1 . مثنوی 2 . قصیده 3 . غزل 4 . قطعه 5 . مسمط 6 . مستزاد 7 . ترجیع بند 8 . ترکیب بند . 9 . رباعی . 10 . دوبیتی 11 .و بالاخره قالبهای آزاد در شعر امروز فارسی .
در آستانة شعر نو
جنگ جهانگیر اوّل ( 1914-1918 م) با همة مصایبی که داشت . زمینة جنبش و تحول عظیمی در جهانبینی قدیمی کشور ایران فراهم آورد . حوادث شگرف اجتماعی و سیاسی سالهای بعد بحرانی در جهان ادب فارسی ایجاد کرد که پایان آن ناپیدا بود .
ادبیات کلاسیک ایران – بخصوص ادبیات منظوم – با قواعد و قوانین مزاحم و سختگیر خود ، که در طول تاریخ ادبی ممتد ایران تغییری عمده در آن راه نیافته بود . دیگر آن قدرت و صلاحیت لازم را نداشت که حیات اجتماعی معاصر را با همة پیچیدگیها و تضادهای آن بیان کند و نویسندگان و شاعرانی که می خواستند مسائل حاد و مبرم روز را در آثار خویش منعکس کنند از هر جهت خود را اسیر مقررات فنون و صنایع ادبی می یافتند .
یکی از مهمترین ویژگیهای ادبیات معاصر ایران پیدایش شیوه ای نو در شعر و تغییر بنیادین ارکان آن است. در آخرین دهة قرن سیزدهم هجری شمسی گروهی از صاحبنظران و شاعران علیه قواعد و اصول سنتی شعر فارسی قیام کردند و گامهایی در جهت تغییر و تحول بنیادین آن برداشتند . آنها با انتشار آراء و عقاید خود در دو نشریة (( آزادیستان )) و (( تجدد )) نخستین حرکت را در جهت تغییر و تحول شعر فارسی ایجاد کردند. سپس نیما با انتشار (( افسانه )) و اشعار دیگر ، متفاوت با شعر سنتی و اصول و قواعد آن ، شعر نو را بنیان نهاد و به ادبیات معاصر ایران امتیاز و ویژگی مهمی بخشید .
این ویژگی با تازگی و طراوت و لطف خاص خود در برابر اصول و قواعد سنتی ، که یک هزار سال بر شعر فارسی سایه افکنده بود ، قد علم کرد . اما با ظهور شیوة نو شیوة سنتی به دست فراموشی سپرده نشد و ارزش و اعتبار آن کاهش نیافت ؛ زیرا این بنای عظیم ، که ذوق و قریحة نوابغی چون فردوسی ، سعدی ، حافظ ، خیام ، نظامی و مولوی بدان صلابت و استحکام بخشیده است در برابر هیچ پدیده ای آسیب پذیر نیست .
شعر فارسی امروز به دو گروه تقسیم می شود ، که عبات است از شعر سنتی و شعر نو . به همین مناسبت شاعران معاصر را نیز باید در دوگروه کهن سرایان و نوسراین معرفی کرد .
برخی از کهن سرایان معاصر ، شعر نو و شاعران نوگو را نفی نکرده حتی خود نیز درشیوة نو طبع آزمایی نموده اند مانند لاهوتی ، شهریار ، سیمین بهبهانی و چند تن دیگر . اما برخی دیگر از این گروه ، در اصل با شعر نو مخالف بوده ، آثاری از این دست را به هیچ عنوان شعر نمی دانند و حتی از توهین و ناسزا به نو سرایان خودداری نکرده آنها را مصروع ، یاوه سرا و هذیان گو معرفی کرده اند . مهدی حمیدی و مظاهر مصفا از مخالفان سر سخت شعر نو در گروه سنتی سرایان هستند .
بعضی نوسرایان نیز نه تنها با سرودن شعر به سبک متقدمین در دوران معاصر مخالفتی ندارند بلکه خود نیز اشعارزیبایی بدان شیوه سروده و توانمندی ، مهارت و علاقة خود را به این شیوه نشان داده اند . فروغ فرخزاد ، اخوان ثالث ، یدالله رویائی ، و تعداد دیگری از این نو سرایان در این گروه جای دارند .
تفاوتهای شعر نو با کهن
نزدیک به یک قرن است که از شعر نو گفتگو می شود ولی هنوز تعریف جامع و کاملی از آن نشده و معیارها و ضوابط آن مشخص نگردیده است .
ضوابط شعر کهن را وزن و قافیه مشخص می سازند ، به طوری که برای تشخیص شعر از (( غیر شعر )) یا حداقل نظم از (( غیر نظم )) نیازی به آگاهی از رموز و فنون شعر و ادب نیست . هر آدم عامی شعر کهن را می شناسد و سخن فاقد وزن و قافیه را به عنوان شعر نمی پذیرد . اما شعر نو چنین نیست و ظاهراً ضوابط و معیارهای معینی آن را مشخص نمی سازد . گاه قطعه ای به عنوان شعر نو معرفی می شود که با نثر کمترین تفاوتی ندارد . گوینده ، آن را شعر می نامد و مدعی ، هیچ شباهتی بین آن و شعر پیدا نمی کند !
بدیهی است شعر نو ضوابط و معیارهای خاص خود را دارد ، که در جای خود به آن خواهیم پرداخت ، ولی به جرئت می توان گفت که ، نه تنها مخاطبان شعر ، بلکه بسیاری از نوسرایان نیز با ضوابط و معیارهای شعر نو بیگانه اند .
قافیه در شعر کهن و شعر نو
گفتیم که بنای شعر کهن بر دو اصل قافیه و وزن استوار است و وجود این دو اصل همراه با برخی ملاحظات سخن منظوم را از منثور جدا می کند .
قافیه در لغت به معنی از پی رونده و پساوند است و در اصطلاح به آخرین کلمة شعر گفته می شود . در تعریف دقیقتر باید گفت قافیه عبارت است از تکرار یک یا چند حرف در آخرین کلمه دو مصراع یا مصراعهای آخر یک قطعه شعر . نویسندگان دایره المعارف فارسی در تعریف قافیه گفته اند :
(( یک مصوت یا رشته ای از چند صامت و مصوت ، که در آخرین کلمة ابیات یک قطعه شعر یا در آخرین کلمة مصراعهای یک بیت تکرار شود ، ولی این تکرار تکرار یک کلمه با معنی واحد نباشد ، والاّ این کلمة مکرر را ردیف می خوانند و کلمة ماقبل آن مأخذ قافیه است ، مثلاً در بیت :
عکس روی تو چو در آینه ی جام افتاد صوفی از خنده ی می در طمع خام افتاد
کلمة افتاد ، که در دو مصراع به عینه و با یک معنی تکرار شده است ، ردیف خوانده می شود و (( ام )) در جام و خام قافیه است . در میان ادبای قدیم بر سر اینکه قافیه آیا بر تمام کلمه اطلاق می شود یا بر حروف مشترک ، یا بر آخرین حرف کلمه ، اختلاف است . ))
قافیه در اشعار اروپایی نیز وجود دارد ، اما چون کاربرد آن در اشعار اروپایی با اشعار سنتی فارسی و عربی تفاوت دارد تعریف آن نیز تا حدودی متفاوت است . اگر بخواهیم خلاصه ای از تعاریف گوناگون غربیها در مورد قافیه بدهیم باید بگوییم قافیه تکرار صداهای مشابه یا بازگشت صداهای مشابه است یا به صورت دیگر قافیه صداهای مشابه دو هجای آخر در پایان شعر است .
در حال حاضر در اشعار زبانهای مختلف اروپایی از قافیه استفاده می شود ، اما هیچگاه به آن درجه از اهمیتی که در شعر عرب یا سنتی فارسی دارد نرسیده است . در اغلب اشعار اروپایی شاعر پس از استفاده دو یا سه قافیه در یک قطعه آن را عوض می کند ، اما در اشعار فارسی و عربی وحدت قافیه حتی در قصاید بلند حفظ می شود . در اشعار سنتی اروپا بیشتر به وحدت هجاها و سیلابها اهمیت داده می شد ولی با ظهور سمبولیسم در فرانسه نظم الکساندرن ( مصراع دوازده هجایی ) در هم ریخته شد و قافیه نیز تغییر یافته ساده تر گردید ، یعنی چند قافیة ناقص به جای قافیه های کامل مورد قبول قرار گرفت و قواعد و مقررات دست و پاگیر مربوط به قافیه از میان برداشته شد .
ایراد و انتقاد به قافیه ، از زمانهای دور تا زمان حال وجود داشته و به عنوان عیوب شعر مطرح شده است . نکات مورد انتقاد ، که توسط منتقدان ، چه اروپایی و چه عرب و ایرانی ، اقامه می شده همیشه یکسان بوده است . اهم این نکات را می توان بدین قرار خلاصه کرد :
1 . پایبندی به قافیه و رعایت آن به عواطف و احساس شاعر خدشه وارد ساخته ، آزادی فکر و اندیشه را از او سلب می کند .
2 . رعایت قافیه و پایبندی به آن وحدت موضوع را از بین برده موجب می شود که معانی پراکنده ای در یک قطعه شعر وارد شود . همچنین شاعر به سبب توجه به وحدت وزن و قافیه از وحدت معنی غافل می گردد .
3 . قافیه سازی موجب می شود که گاه شاعر سخنی را در شعر بیاورد که خود بدان اعتقاد نداشته باشد .
4 . قافیه سازی ، شاعران دوره های گذشته را به آوردن کلمات مهجور عربی در شعر فارسی تشویق کرده و از این را بسیاری از لغات عربی وارد زبان فارسی شده است .
5 . رعایت قافیه و پایبندی به آن موجب می شود که کلمات زائد در شعر گنجانده شود و شاعر ناچار زیبایی شعر را به عیب حشو زایل سازد !
قافیه تنها از سوی منتقدان و مخالفان آن مورد ایراد و انتقاد واقع نشده بلکه موافقان قافیه و برخی از قافیه سازان نیز گاه آن را مخل به حساب آورده اند چنانکه مولوی گفته است :
لفظ و قول و حرف را بر هم زنم تا که بی این هر سه با تو دم زنم
و در جای دیگر :
قافیه اندیشم و دلدار من گویدم مندیش جز دیدار من
در اینکه قافیه ( در شعر سنتی ) شاعر را مقید می سازد و مشکلاتی در کار شاعر به وجود می آورد تردیدی نیست ، اما در برابر امتیازات بسیاری که قافیه به شعر می دهد .
(( روشن است که قافیه و بحر سدّ راه و مشکل عظیمی برای بیان هنرمند است و اگر هنرمند اندیشه و احساس خود را می توانست در قالب نثر بیان کند بهتر ادای معنی می کرد ؛ ولی رمز آفرینش شعر و وجه امتیاز آن در همین نکته است که شاعر توائا و هنرمند ( به معنی واقعی ) آن است که با وجود همین حدود و قیود بیان خود را به بهترین و زیباترین صورت ادا کند ، به طوری که غالباً شعر هنرمندی چون حافظ را اگر بخواهند به نثر برگردانند زیباتر و رساتر از شعر وی نخواهد شد ... ))
در مورد ارزش و اهمیت قافیه در شعر محققان و پژوهشگران قدیم و معاصر مطلب زیادی نوشته اند . دکتر عیدالحسین زرین کوب در (( شعر بی دروغ ، شعر بی نقاب )) می گوید :
(( در قافیه چند خاصیت هست : اول آنکه با تکرار و تراجع اصوات آخر کلمه حالتی به کلام می بخشد که در حقیقت موسیقی وزنش را تکمیل می کند و بدین گونه قدرت و تاثیر صنعت عجاب انگیز شاعر را می افزاید ... خاصیت دیگر قافیه آن است که نظم و ترتیبی به شعر می دهد واجزاء آن را متناسب می کند . ضبط و ربط آنها را آسان می نماید ، وزن و آهنگ را هم تقویت می کند و گویی به قول بعضی فایدة آن سر و سامان دادن است به شعر ... ارتباط قافیه با معنی هم قابل توجه است و مهم . شوتسه ، محقق آلمانی در رساله ای که به زبان آلمانی نوشته شده است سبب زیبایی قافیه را اصل تعدد در وحدت نتیجه می گیرد ، یعنی که بی این تعدد وحدت شعر چیزی نیست جز یکجور یکنواختی تحمل ناپذیر . بعلاوه به اهمیت آن در مساعدت به حافظه نیز توجه کرده اند .... ))
مؤلف (( موسیقی شعر )) تحقیق جامع و کاملی در زمینة نقش قافیه انجام داده به نحوی عالمانه اهمیت و مقام قافیه را در شعر روشن ساخته است . به طوری که کار هر پوینده ای را در این زمینه آسان کرده است . او با توجه به نظریات ناقدان غرب و تأملات برخی معاصران از راز پیوستگی قافیه با شعر و مقام آن در زیبایی شعر سخن گفته ، نقش مهم قافیه را در پانزده مورد مشخص ساخته است . آنچه در پی می آید اشارة مختصری است به موارد پانزده گانه که تمامی آن مربوط به پژوهشگر مزبور است و از کتاب موسیقی شعر تلخیص شده است .
1 . تاثیر موسیقیایی : قافیه در حقیقت به منزلة دستگاه مولد صوت است زیرا اگر دو غزل با دو قصیده را در یک وزن و یک موضوع اما با دو قافیه مختلف سروده شده است با یکدیگر بخوانیم تأثیر این شعر ها با هم متفاوت خواهد بود و این اختلاف تأثیر ، از اختلاف قافیه هاست که از نظر موسیقیایی هر کدام آهنگ مخصوص به خود دارد .
نکته دیگر در باب جنبة موسیقیایی قافیه این است که در گفتگو معمولی و نثر به آهنگ کلمات توجه نداریم ؛ ذهن فقط متوجه معانی است اما در شعر ، با اینکه هرگز از معانی غافل نیستیم ، از آهنگ کلمات نیز لذت می بریم و این لذت بیشتر در اثر برگشت قافیه هاست و در حقیقت گوش بوسیلة قافیه ها تحریک می شود و احساس لذت و خشنودی می کند .
2 . تشخّصی که قافیه ها به کلمات خاص هر شعر می بخشد : در شعر شاعران هنرمند ، آنها که به تأثیر هنری قافیه توجه داشته اند ، اگر دقت کنیم خواهیم دید که اینان به قافیه به عنوان یک کلمة ساده که برای پایان بندی مصرعها و ابیات به خدمت گمارده می شود نگاه نمی کرده اند ، بلکه همواره می کوشیده اند که قافیه را از کلماتی انتخاب کنند که در شعر تشخّص و امتیاز دارند و یک کلمة ساده نیستند... ناگفته پیداست که اگر شاعر بخواهد در شعر روی کلمة خاصی تکیه کند ، اگر آن کلمة را در قافیه قرار دهد این تشخّص و برجستگی در حد اعلای خود خواهد بود ... گاهی این تشخّص و امتیاز را در قافیه برای آن ایجاد می کنند که قافیه علاوه بر معنی خود ، از نظر صوتی نیز به ادای مفهوم کمک می کند .
3 . لذتی که قافیه از برآورده شدن یک انتظار به وجود می آورد : قافیه های پیش در حقیقت نوعی انتظار در خاطر آدمی به وجود می آورد و قافیه های پس از آن این انتظار را بر می آورند . لذتی که از آمدن قافیه در شعر می بریم تا حدودی به همین مسئله پیوستگی دارد ، یعنی در حقیقت لذت برآورده شدن یک انتظار است ...
4 . زیبایی معنوی یا تنوع در عین وحدت : یکی از لذتهای دیگر که قافیه به ما می بخشد ، نوعی زیبایی معنوی است که از یک خصوصیت روانی دیگر سرچشمه گرفته و آن عبارت از این است که وقتی کلمات مشابه را در پایان ابیات می خوانیم یا می شنویم احساس می کنیم که این کلمات در عین وحدت با یکدیگر متفاوت اند و در عین تفاوت وحدت دارند .
5 . تنظیم فکر و احساس : یکی از مهمترین هنرهای قافیه در یک شعر ، تأثیری است که در حفظ وحدت احساس و حالت هنرمند دارد . هنگامی که قافیه می آید خواننده یا شنونده به یاد قرینه می افتد و از آن قرینه مطالبی را که با آن پیوستگی دارند ، تداعی می کند و این تداعی باعث می شود که وحدت ذهنی و حالت کلی تأملات شاعر به خواننده منتقل شود در این باره قافیه به شخص شاعر این کمک را کرده است که احساسات و عواطف او را به صورت منظم و مرتبی در آورده است ... در حقیقت قافیه عواطف را از پریشانی و بی نظمی باز می دارد و بدان وحدت شکل می بخشد .
6 . استحکام شعر : جایگزین شدن و استواری یک کلمه در قافیه چندان به استواری شعر کمک می کند که اگر بخواهیم تمام کلمات دیگر شعر را پخته و منسجم و استوار جای دهیم و یکی را از این نظر نادیده بگیریم استواری ساختمان شعر از بین می رود ... قافیه به قول مایاکوفسکی (( چفت و بست شعر )) است و این سخن او بسیار سخن دقیق و قابل ملاحظه ای است . قافیه طرح و پیکرة صوری و صوتی شعر را به وجود می آورد و اگر نا استوار باشد مایه ضعف سخن می شود .
7 . کمک به حافظه و سرعت انتقال : اسپنسر در بارة وزن می گوید : وزن وسیله ای برای صرفه جویی در توجه ذهن به شمار می رود و لذتی که از آن حاصل می شود نتیجة آن است که چون کلمات بر طبق ضرب و وزنی معهود و آشنا با هم تلفیق شود ذهن آنها را آسانتر ادراک می کند ... این سخن اسپنسر را در بارة قافیه بهتر می توان مطرح کرد ، زیرا ذهن آدمی با شنیدن یک شعر ، بعد که بخواهد آن را از حفظ بخواند در بسیار موارد از قافیه کمک می گیرد ، یعنی از یاد آوری کلمات هم آهنگ و هم شکل به یاد جملاتی می افتد که این کلمات در پی آنها بوده اند و ما خود در زندگی خویشتن از این خاصیت قافیه بهره ها برده ایم و می توانیم به عنوان یک راه ساده برای حفظ شعر ها از وجود قافیه های شعر استفاده کنیم.
8 . ایجاد وحدت شکل : یکی از خصوصیات برجستة قافیه تأثیری است که در پیوستن مصراعها و دسته بندی آنها به صورت بند ها دارد ، زیرا صدای نخستین هنوز در گوش ما طنین دارد که صدای دومی – که مشابه آن است – می رسد و این دو یکدیگر را می گیرند . این خصوصیت پیوند دهندگی تنها در مورد مصراعهانیست ، بلکه گاهی بند ها را نیز به یکدیگر پیوند می دهد و از این رهگذر وحدت ساختمانی شعر را حفظ می کند .
9 . جدا کردن و تشخّص مصراعها : قافیه در عین اینکه باعث وحدت مصراعها و ایجاد شکل ترکیبی شعر می شود ، وظیفه مقابل این کار را نیز به عهده دارد . یعنی در عین ایجاد وحدت تمایز و دگرگونی و استقلالی نیز به مصراعها می بخشد .
10 . تداعی معانی : یکی از بزرگترین خصوصیتهای قافیه مسئلة تداعی معانی است زیرا در موارد بسیار شاعر خود را در اختیار کلمات می گذارد تا او را به هر وادی که بخواهند بکشند ... می دانیم که (( هر عنصر نفسانی که به قسمت روشن وجدان بازگردد میل دارد کل حالت نفسانی ای را که خود جزء آن بوده در آنجا احیا کند )) یعنی از آمدن هر صورت ذهنی یک مشت صور و حالت ذهنی دیگر که همراه آن بوده است . به خاطر آدمی باز می گردد و این موضوع خاصیت طبیعی ذهن انسان است که از هر کلمه مفهومی را و با هر مفهومی یک سلسله مفاهیم دیگر را که بدان پیوستگی دارند تداعی می کند از این خاصیت ذهن کار شعر بیش از هر کار دیگر می توان سود جست .
11 . توجه دادن به زیبایی ذاتی کلمات : یکی از تأثیرهایی که قافیه در ذهن ایجاد می کند مسئلة توجه دادن خواننده است به زیبایی ذات کلمات . بنابر عقیدة schutze وظیفه ای که قافیه در ایجاد زیبایی دارد این است که توجه و فکر ما را به تصدیق و مقایسة کلمات به صورت هر چه بیشتر جلب کند . هگل نیز با عقیده ای مشابه به همین نظر معتقد است که قافیه جنبة فیزیکی الفاظ را از راه جلب توجه ما به کلمات نمایش می دهد ، بی آنکه توجهی به معانی آنها داشته باشیم ...
12 . تناسب و قرینه سازی : بر روی هم هر نوع تناسب و قرینه سازی میان اجزاء پراکنده وحدتی پدید می آورد که ادارک مجموع اجزاء را سریعتر و آسانتر می کند و همین نکته خود سبب احساس آسایش و لذت می شود و بسیاری از فلاسفه و محققان زیبایی شناسی مانند دیدرو معتقدند که (( تناسب اساس ادراک زیبایی است )) ... ابوریحان بیرونی هم از قدما ، معتقد است که (( نفس آدمی به هر چیز که در آن تناسبی وجود داشته باشد میل می کند و از آنچه بی نظام است روی گردان است و مشمئز . ))
13 . ایجاد قالب مشخص و حفظ وحدت : کلمات یک شعر همین کلمات سادة زبان هستند که در اثر نوع گزینش و پسند شاعر و حالت ترکیبی آنها با یکدیگر آنقدر برجستگی و تشخّص پیدا می کنند که خواننده تصور می کند . در جایی که باید زبان نرم شود قافیه نیز بیش از دیگر کلمات – چنین شکلی به خود می گیرد و در جایی که باید درشت باشد به گونه ای دیگر چهره می نماید و در هر مجالی که شاعر سخن می گوید قافیه برای او قالب خاص سخن می آفریند و در هر قسمت وحدت و آهنگ گفتاری او را حفظ می کند ....
14 . توسعة تصویرها و معانی : مارمونتل می گوید : لذتی که که از قافیه حاصل می شود نتیجه روشنی و زیبایی است که قافیه در کار بیان شعر می بخشد و این سخن درستی است زیراکه می توان قافیه را به نوعی ترانسفورماتور الکتریکی تشبیه کرد . اگر کلمات و مصراعها را به صورت رشتة سیمی تصور کنیم که احساسات و عواطف و اندیشه های شاعر را از خود گذرداده به خواننده منتقل می کنند قافیه را باید به منزلة یک ترانسفورماتور به حساب آوریم که در هر فاصله ای مجموعه ای از احساسات شاعر را به خواننده می رساند و در هر قسمت آنچه را که از بخش اول باز گرفته تقویت می کند و با قسمت اخیر می آمیزد ...
15 . القاء مفهوم از راه آهنگ کلمات : این خصوصیات قافیه همة شعرها نیست . اما قابل توسعه و گسترش است در بسیاری از شعرها قافیه علاوه بر ادای وظیفه هایی که گفتیم از نظر صوتی ترسیم مفهوم شعر است . اگر موضوع شعر حالت ندبه و فریاد کشیدن باشد قافیه نیز این حالت را از نظر صوتی نمایش می دهد و این چیزی است ورای جنبة موسیقیایی قافیه و یا گوشة مشخصی است از همان که جای دقت و گسترش بسیار دارد .
این بود خلاصه ای از آنچه (( موسیقی شعر )) در زمینة نقش و مقام قافیه در شعر نگاشته است .
قافیه در شعر نو وجود دارد ، اما از نظم و ترتیب و اصول دقیق شعر سنتی برخوردار نیست و شاعر التزامی به آوردن آن در پایان مصراعها یا ابیات ندارد بلکه در هر کجا که مناسب بداند آن را مورد استفاده قرار می دهد . برای تشریح چگونگی قافیه در شعر نو بهتر است از زبان نیما صحبت کنیم . بنیانگذار شعر نو در موقعیتهای مختلف از قافیه و کاربرد آن در شعر نو وهمچنین ارزش و اهمیت قافیه سخن گفته است . او می گوید :
(( قافیه در نظر من زیبایی و طرح بندی است که به مطلب داده می شود و موزیک طبیعی کلام را درست می کند ... قافیه مقید به جمله خود است ؛ همین که مطلب عوض شد و جملة دیگر روی کار آمد قافیه به آن نمی خورد .))
(( قافیه مال مطلب است ، زنگ مطلب است . مطلب که جدا شد قافیه جداست . در هر دو مطلب اگر دو قافیه شد ، یقین می دانم مثل من زشت خواهی دانست . قدما این را قافیه می دانستند ولی قبول این مطلب بیذوقی است . برای ما ، که به طبیعت کلام دست به هم می دهیم ، هر جا که مطلبی است در پایان آن قافیه است . دو کلمه از حیث وزن و حروف متفاوت گاهی اثر قافیه را به هم می دهند . فراموش نکنید وقتی که مطلب تکه تکه و در جملات کوتاه کوتاه است اشعار شما حتماً باید قافیه نداشته باشد . همین نداشتن عین داشتن است و در گوش من لذت بیشتری می دهد . ))
(( شعر بی قافیه آدم بی استخوان است ... قافیه بندی ، آن طور که من می دانم و زنگ مطلب آن را اسم می گذارم ، بسیار بسیار مشکل است و بسیار بسیار لطیف و ذوق می خواهد . قافیه غلام شاعر است نه شاعر غلام قافیه و من قافیه را بردة خویش ساخته ام . ))
(( قافیه باید زنگ آخر مطلب باشد . مطلب که جداشد قافیه جداست ... لازم نیست قافیه در حرف روی متفق باشد ، دو کلمه از حیث وزن و حروف متفاوت گاهی اثر قافیه را به هم می دهند . ))
(( قافیه یک موزیک جداگانه از وزن برای مطلب است . شعر بی قافیه خانة بی سقف و در است . ))
(( اگرقافیه نباشد چه خواهد بود ؟ حباب تو خالی ! شعر بی قافیه مثل آدم بی استخوان و وزن بی ضرب است. به حسب ذوق و پس از کار زیاد خودتان می توانید پیدا کنید کجا خواننده منتظر قافیه است . هر که این انتظار را شناخت قافیه را شناخته است . ))
چنانکه دیدیم بنیانگذار شعر نو می گوید : (( شعر بی قافیه آدم بی استخوان است )) و در جای دیگر : (( شعر بی قافیه خانة بی سقف و در است . )) سخن نیما را اگر به بیان دیگر بازگو کنیم باید بگوئیم : (( شعر بی قافیه شعر نیست زیرا آدم بی استخوان آدم نیست و خانة بی سقف و در خانه نیست . ))
استناد به سخن نیما در مورد قافیه و نیز توجه او به وزن در بسیاری از شعرها به معنی طرفداری از استمرار اسلوبهای کهن و رعایت وزن و قافیه به شیوة سنتی نیست . هرگز نمی توان انکار کرد که نوآوری و ایجاد تغییر و تحول در شعر فارسی نیاز زمانه بود و ظهور شعر نو و شاعران نو گو به شعر فارسی طراوت و تازگی بخشید . تداوم شعر به یک شیوه و یک شکل و تکرار مضامین گذشته در طول مدتی بیش از هزار سال خسته کننده و ملال آور بود .
اگر نیاز زمانه نبود چگونه شعر نو در برابر شعر پر اقتدار کهن یارای خودنمایی داشت ؟
در ضرورت نوآوری و لزوم تغییر و تحول در شعر فارسی به اندازة کافی سخن گفته شده و ظهور صدها شاعر نوگو و ارائه اشعاری زیبا به شیوة نو جایی برای انکار این شعر باقی نگذاشته است . اما در چگونگی شعر نو و معیارها و ضوابطی که آن را مشخص می سازد سخن بسیار است .
همزمان با نیما و بعد از او گروه بیشماری به عنوان شاعر نوگو در عرصة شعر ظاهر شدند و به زعم خود اشعارشان را در روزنامه ها و مجلات و دفترها و دیوانهای گوناگون منتشر ساختند . برخی بدون استحقاق ، تنها به لطف همفکران و دوستان روزنامه نگار به نام و شهرتی دست یافتند . در ساخته های آنها اثری از تازگی ، زیبایی لفظ و زیبایی معنی نمی توان یافت اما ملاحظات عقیدتی و همفکری و دوستی ، آنان را به شهرت کاذب رسانید .
نیما خود از این مدعیان نوگویی و ساخته هایشان در رنج و غذاب بود و می گفت :
((نمونه ها ی تازه ترین شعرهای ما نشانة نموداری از شک و تردید و ندانم کاری و کارهای بی نظم و از پیش خود است . چون اساس کار از روی هوسناکی است و کمتر از روی واقعیت و لزوم و حالی شعر گفته می شود کمتر از روی واقعیت و لزوم و حالی هم گوینده پی جوی مصالح و وسایل کار خود است ؛ در صورتی که ما آغاز می کنیم و در آغاز به کار نقصان بیشتر است و به دانستن راه و تجربة دیگران
