رباعیِ پوتین از کجا آمد؟ / احسان رضایی / سید علی میرافضلی

خبر این است که ولادیمیر پوتین در فیلم تبلیغاتی خودش برای انتخابات، از شاعر بزرگ ما خیام هم شعر خوانده است. تقریباً همۀ سایت‌های خبری این خبر را کار کرده‌اند و بیت مورد اشارۀ پوتین از خیام را هم اینطور ترجمه کرده‌اند: «اگر می‌خواهی حکیم باشی با مردم با ملاطفت رفتار کن؛ حکمت خود را برای هیچ‌کس ناگوار نکن.»

goo.gl/p8rdVr

از علاقۀ پوتین به خیام پیش از این هم خبر داشتیم (مثلا اینجا goo.gl/91VqmH) و این بخش از خبر، تازگی ندارد. اما قسمت مهمتر، بیت مورد ارجاع پوتین است. با کمی جستجو در منابع روسی می‌شود اصل آن بیت را هم دید که بیت اول از این برگردانِ خیام است:

Будь мягче к людям! Хочешь быть мудрей? —

Не делай больно мудростью своей.

С обидчицей — Судьбой воюй, будь дерзок,

Но сам клянись не обижать людей!

که معادل انگلیسی‌اش می‌شود این:

Be gentler to the people! You want to be wise? -

Do not do to hurt their wisdom.

With the fate of the offender-voyuy, be bold,

But he will make you swear not to offend people!

طبیعتا چنین مضمونی در اشعار و اندیشۀ خیام سراغ نداریم و مواردی که در رباعیات خیام به «مردم» و «خلق» اشاره شده، چیزهایی از این قبیل است:

از من رمقی به سعی ساقی مانده‌است

وز صحبت خلق، بی‌وفاقی مانده‌است

از بادهٔ دوشین قدحی بیش نماند

از عمر ندانم که چه باقی مانده‌است

یا 

هان کوزه‌گرا بپای اگر هشیاری،

تا چند کنی بر گل مردم خواری؟

انگشتِ فریدون و کفِ کیخسرو،

بر چرخ نهاده‌ای، چه می‌پنداری؟

شعر مورد اشارۀ پوتین، از ترجمۀ خیام به روسی توسط ایوان تِخورژِفسکی (Tkhorzhevskiy) در  سال ۱۹۲۸ است. او رباعیات را از ترجمۀ انگلیسی معروفِ خیام توسط ادوارد فیتزجرالد برگردانده بود (البته قبل و بعد از او ترجمه‌هایی از خیام، از فارسی به روسی هم انجام شده). آن‌طور که نوشته‌اند، تخورژفسکیِ شاعر، علاوه بر برگردان رباعی‌های انگلیسی فیتزجرالد، خودش هم اشعاری را با الهام از اندیشه‌های خیام به مجموعه اضافه کرد. (goo.gl/Z7Jp76) این، از تعداد رباعیات کتاب هم پیداست. ویرایش اول کتاب فیتزجرالد در ۱۸۵۹ شامل ۷۴ رباعی بود که در ویرایش‌های بعدی به ۱۰۱ رباعی رسید، اما رباعیات کتاب تورژوسکی ۱۹۴ شعر هستند. البته در اصل خود فیتزجرالد هم از این کارها کرده بود. طبق تحقیقی که خانم روشنک بحرینی (در رباعیات خیام دوزبانه، نشر هرمس، ۸۲) انجام داده از ۷۴ رباعی ویرایش اول ترجمۀ ادوارد فیتزجرالد، برای ۶ رباعی معادلی در شعر خیام پیدا نمی‌شود و صرفاً می‌شود گفت الهام‌گرفته از افکار خیام هستند. به علاوه که ۴۴ رباعی فیتزجرالد هم ترکیبی از دو یا چند رباعی است. در واقع فیتزجرالد در ترجمۀ رباعیات، آنها را بازسرایی کرده است. مثلا این رباعی از ترجمۀ فیتزجرالد:

Myself when young did eagerly frequent

Doctor and Saint, and heard great Argument

     about it and about: but evermore

Came out by the same door as in I went.

ترکیبی است از دو رباعی. شروع رباعی فیتزجرالد از این رباعی معروفِ خیام  آمده:

یک چند به کودکی به استاد شدیم

یک چند به استادی خود شاد شدیم

پایان سخن شنو که ما را چه رسید

از خاک در آمدیم و بر باد شدیم

اما پایانش از یک رباعی دیگر است که اصلاً رباعی خیام هم نیست و برای مولانا است:

بازی بودم پریده از عالم راز

تا بو که برَم رَه ز نشیبی به فراز

اینجا چه نیافتم کسی محرم راز

زآن در که بیامدم برون رفتم باز

خلاصه که این وسط نقش مترجم‌ها در پند و اندرز دادن به آقای پوتین بیشتر از خود خیام است!