◙ زخم زوال؟ / سید علی میر افضلی

در بین رباعیات انگشت‌شماری که به کسایی مروزی، شاعر شیعی سدۀ چهارم هجری (متولد ۳۴۱ ق)، منسوب است، این رباعی هم دیده می‌شود:

نا رفته به شاه‌راه وصلت گامی

نایافته از حسن و جمالت کامی

ناگاه شنیدم از فلک پیغامی

کز زخم زوال، نوش بادت جامی!

مرحوم محمد امین ریاحی، رباعی را به همین ضبط، به نقل از تعلیقات شادروان نفیسی بر تذکرۀ لباب الالباب عوفی در کتاب «کسایی مروزی» (ص ۱۰۱) آورده است. نفیسی، مأخذ قول خود را بعضی سفینه‌ها قید کرده است (لباب الالباب، ۶۶۷). سال گذشته دکتر محمد دهقانی در کتاب «کسایی، نخستین شاعر نامدار شیعه» (تهران، نشر نی، ۱۳۹۶) رباعی را به همین ضبطی که آمد، نقل کرده ( ص ۷۵) و مأخذ ایشان در نقل اشعار کسایی، کتاب دکتر ریاحی است.

برای من از همان اول سؤال بوده که ترکیب «زخم زوال» با همۀ خوشنوایی‌اش، با جام چه نسبتی دارد؟ مرحوم دکتر مهدی درخشان، آن را با ضبط «خم زوال» آورده و مأخذ ایشان نیز تعلیقات مرحوم نفیسی بوده است. خُم با تشدید میم، با جام تناسبی دارد و شکل درست رباعی هم همین است. من حدس می‌زنم «زخم» در تعلیقات نفیسی، خطای تایپی بوده و این خطا، به متون بعدی رسوخ کرده است. 

رباعی به رودکی هم منسوب است و نفیسی آن را در کتاب «محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی» در انتهای رباعیات منسوب به رودکی جای داده است (ص ۵۱۸). مأخذ انتساب رباعی به رودکی نیز بعضی سفینه‌های شعر فارسی و کتاب «آثار رودکی» چاپ تاجیکستان است! در اشعار رودکی، مصراع چهارم رباعی با ضبط «خم فراق» آمده و این ضبط به گمان من با کلیت رباعی سازگارتر است (تقابل وصل و فراق).

رباعی مورد نظر ما، تقریباً در هیچ متن و منبع و جُنگ و مجموعۀ قدیمی رؤیت نشده یا من ندیده‌ام. وقتی در نزهة المجالس و سفینۀ کهن رباعیات، با بیش از شش هزار رباعی، چنین رباعیی نباشد، جای سؤال دارد. امین احمد رازی و تقی‌الدین اوحدی بلیانی هم رباعی را جزو اشعار کسایی یا رودکی نیاورده‌اند. مرحوم درخشان، نظرش این بوده که هیچ یک از دو رباعی منسوب به کسایی از او نیست و «جوهر شعر با اشعار رودکی و کسایی و سخنورانی مانند آن‌ها نمی‌ماند» (ص ۶۷). با اینکه عبارت «جوهر شعر» بسیار مبهم و تعریف نشده است در اینجا، اما به نظرم باید به سخن‌شناسی این مدرّس اشعار کهن پارسی اعتماد کنیم که احساس می‌کرد سبک این رباعیات با سبک شعر دورۀ سامانی و سایر اشعار به‌جا مانده از این پیش‌قراولان شعر فارسی همخوانی ندارد.

●●

"چهار خطی"

https://telegram.me/Xatt4