خرمن خرمن / سید علی میر افضلی

خرمن خرمن مشک

زلفش بکشی، شب دراز آید از او

ور باز هِلی، چنگل باز آید از او

ور پیچ و خمش ز یکدگر باز کنی

خرمن خرمن مشک فراز آید از او.

شاعر ناشناس

●

رباعی عاشقانۀ بالا، به روایت سعید نفیسی جزو اشعار رودکی به صورت زیر نقل شده است:

زلفش بکشی، شب دراز اندازد

ور بگشایی، چنگل باز اندازد

ور پیچ و خمش ز یکدگر بگشایند

دامن دامن مشک طراز اندازد.

منبع نفیسی در نقل رباعی، نخست، عنوان مبهم «سفینه‌های اشعار فارسی» و دوم، کتاب «آثار عبدالله رودکی» چاپ تاجیکستان در سال ۱۹۵۸ است. هیچ کدام از این دو منبع، مأخذ قابل قبولی برای پژوهشگران محسوب نمی‌شود. 

ردیف «اندازد» تصحیف «آید ازو» ست و از استاد سعید نفیسی در شگفتم که صورت درست رباعی را در سخنان منظوم ابوسعید ابوالخیر نقل کرده، اما به این ضبط مبهم و ناخوشایند تن در داده است. همان طور که گفته شد، رباعی به ابوسعید ابوالخیر هم منسوب است. پایه‌های این انتساب هم چندان محکم‌تر از انتساب آن به رودکی نیست.

رباعی با همین ضبط نادرست، در سایر منابع اشعار رودکی تکرار شده است: دیوان اشعار رودکی، گردآوردۀ دکتر جعفر شعار، و کتاب استاد شاعران رودکی، به گزارش دکتر نصرالله امامی. هیچ کدام از این دو استاد، نگفته‌اند که فعل اندازد در این رباعی به چه معنی است و در مصراع آخر، «طراز اندازد» را چگونه با خود توجیه کرده‌اند. منبع ایشان هم، کتاب مرحوم نفیسی است.

●

رباعی در دو منبع قدیمی بدون ذکر نام شاعر آمده است: نخست در نزهة المجالس جمال خلیل شروانی و هفتاد هشتاد سال بعد، در روضة الناظر عبدالعزیز کاشی. ضبط رباعی در آغاز این یادداشت، مبتنی بر روضة الناظر است. در نزهة المجالس، رباعی مذکور با تغییراتی در مصراع سوم، به همراه یک رباعی دیگر در همین ردیف و قافیه آمده است. ما هر دو رباعی را نقل می‌کنیم که غلط بودن ضبط «اندازد» کاملاً مبرهن شود:

ظهیر شفروه

زلفش که نگار صد طراز آید از او

جان و دل را محرم راز آید از او

تاری که به نوک شانه باز آید از او

عالم عالم فتنه فراز آید از او

لغیره

زلفش بکشم، شب دراز آید از او

ور باز هلم، چنگل باز آید از او

ور گرد به آستین از او بنشانم

دامن دامن مشک فراز آید از او.

یکی از دلایل ما بر نادرستی انتساب رباعی به رودکی، علاوه بر غیر قابل اعتماد بودن منابع این انتساب، طرز قافیه‌بندی رباعی است. بنده یقین دارم که رباعی در زمان رودکی با قافیه‌های چهارگانه به کار می‌رفته است. در انتساب اغلب رباعیات سه قافیه‌ای به رودکی باید تردید کرد. اگر به رباعی ظهیر شفروه توجه بفرمایید، متوجه می‌شوید که وی با اینکه شاعر قرن ششم است، قافیۀ مصراع سوم را رعایت کرده است. 

نکتۀ جالب این است که رباعی مورد نظر ما، در روضة الناظر هم به دنبال یک رباعی هم‌قافیۀ دیگر آمده و در آنجا هم رباعی اول، چهارقافیه‌ای است. به نظر من، گردآورندگان این دو جُنگ، به تقدم و تأخر رباعیات، توجه داشته‌اند:

آن لب که حدیث دلنواز آید از او

جامی است که جان رفته باز آید از او

دشنام دهد، هزار ناز آید از او

لب‌خنده زند، شکر فراز آید از او.

بنابراین، رباعی مورد مذکور باید از آثار اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری باشد.

●

صادقی کتابدار، رباعی را به نام ملک قمی (درگذشتۀ ۱۰۲۵ ق)، شاعر دورۀ صفوی آورده است. این انتساب، نشان می‌دهد که دامنۀ آلودگی رباعیات سرگردان تا چه حد وسیع است!

●

http://mirafzali.persiangig.com/image/247_271.jpg

منابع:

محیط زندگی و احوال و اشعار رودگی، ۵۱۵؛ سخنان منظوم ابوسعید ابوالخیر، ۸۴؛ دیوان اشعار رودکی، ۱۱۱؛ استاد شاعران رودکی، ۱۷۶؛ نزهة المجالس، ۲۶۸؛ روضة الناظر و نزهة الخاطر، ۲۶۸ ر؛ مجمع الخواص، ۱۹۰

●●

"چهار خطی"

https://telegram.me/Xatt4