تو با ساختار در شعر مخالفی؟!/ اسماعیل امینی
در یادداشتی نوشته بودم که برای آزمودن این که شعری ساختار دارد یا ندارد، این روش که بگوییم با افزودن یا کاستن سطرها هیچ اتفاقی در آن نمی افتد ، نادرست است. هم چنین این ادعا که اگر سطرهای شعری را بتوان جا به جا کرد ،ثابت می شود آن شعر ساختار ندارد، ادعای بیهوده ای است که فقط برای ترساندن تازه واردان به محافل ادبی و اثبات دانش و هنر استاد جلسه و دوستانش کارآیی دارد.
اینک نمونه هایی از آثار شاعران برجسته را بررسی می کنیم تا ببینیم ، ساختارمندی شعر آیا همیشه با همان آزمون های محفلی اثبات می شود؟
تورا من چشم در راهم شباهنگام
که می گیرند در شاخ "تلاجن" سایه‌ها رنگ سیاهی
وزان دلخستگانت راست اندوهی فراهم٬
تو را من چشم در راهم
شباهنگام در آن دم
که بر جا دره‌ها چون مرده ماران خفتگانند٬
در آن نوبت که بندد دست نیلوفر به پای سرو کوهی دام
گرم یاد آوری یا نه٬من از یادت نمی کاهم٬
تو را من چشم در راهم
این شعر از مشهورترین شعرهای نیما یوشیج است و هیچ تردیدی در ساختارمند بودن آن نداریم. اما بنگرید که آیا نمی توان به آن سطرهایی افزود ؟ مثلا چند سطر دیگر در توصیف شباهنگام بسازیم و در لابلای سطرها بیاوریم؟
اما اگر بپذیریم که شاعر این چند توصیف را برای بیان حس و اندیشۀ خود خلق کرده و ساختار شعر براساس آن ها سامان یافته است. به جای قالب ذهنی پیش ساختۀ خودمان دربارۀ ساختار، می کوشیم ساختار خاص همین شعر را کشف کنیم و از آن لذت ببریم بی آن که یافتۀ خود را از این شعر تعمیم بدهیم و توقع داشته باشیم همۀ شعرها به همین شیوۀ توصیف و همین ساختار خلق شود.
اینک چند سطر از شعر بلندی به نام "کسی که مثل هیچ کس نیست" از سروده های مشهور فروغ فرخزاد، این چند سطر را از آغاز شعر انتخاب کرده ام تا با هم در آن بنگریم و ببینیم چگونه ، شاعر از میان تمام کلمات و تعابیر و تصاویر ، این کلمات را برای بیان تجربه های شاعرانۀ خود برگزیده است:
کسی می آید
کسی می آید
کسی دیگر
کسی بهتر
کسی که مثل هیچ کس نیست، مثل پدر نیست ، مثل انسی
نیست ، مثل یحیی نیست ، مثل مادر نیست /
آیا نمی توانیم چند تا از این "مثل" بسازیم و به شعر بیفزاییم؟ یا بگوییم که وقتی شاعر نوشته /کسی که مثل هیچ کس نیست/ این توضیحات زائد برای چیست؟ کسانی که این گونه به بیان شاعر و زبان شعر نگاه می کنند،تفاوت زبان علمی و زبان هنری را درنیافته اند.
این هم چند سطر از پایان همان شعر:
کسی که از آسمان توپخانه در شب آتش بازی می آید
و سفره را می اندازد
و نان را قسمت می کند
و پپسی را قسمت می کند
و باغ ملی را قسمت می کند
و شربت سیاه سرفه را قسمت می کند
و روز اسم نویسی را قسمت می کند
و نمرۀ مریضخانه را قسمت می کند
و چکمه های لاستیکی را قسمت می کند
و سینمای فردین را قسمت می کند
درختهای دختر سید جواد را قسمت می کند
و هرچه را که باد کرده باشد قسمت می کند
و سهم ما را هم می دهد
من خواب دیده ام ...
آیا کافی نبود که شاعر به همان سطر آخر بسنده کند و بگوید / و هرچه را که باد کرده باشد قسمت می کند/ و شعر را این همه طولانی نکند؟
آیا هیچ سطری از این سطرها نمی توان حذف کرد یا به آن ها چند سطر افزود؟
آیا این شعر ساختار ندارد؟ یا آن که منتقدان محفلی و بی حوصله، یک ساختار قالبی و پیش ساخته در ذهن دارند و هر شعری را با آن قالب می سنجند و اگر مطلوب خود را نیافتند ، می فرمایند که این شعر ساختار ندارد.
در همین سطرهای پایانی شعر فروغ ،بنگرید؛ برخی از آن قسمت شدنی ها ،مانند "سینمای فردین" و" درخت های دختر سید جواد" در طول شعر معرفی شده اند وبرخی دیگر بدون اشارۀ قبلی آمده اند. همان گونه که دواسم خاص در آغاز شعر " انسی " و " یحیی" آمده است ، یکی از این اسم ها "یحیی "بعدها بیشتر معرفی می شود :
چقدر روشنی خوب است
و من چقدر دلم می خواهد
که یحیی
یک چارچرخه داشته باشد
و یک چراغ زنبوری
و من چقدر دلم می خواهد
که روی چارچرخه یحیی میان هندوانه ها و خربزه ها
بنشینم /
اما به اسم " انسی" در طول شعر اشاره ای نمی شود، انسی را خود شاعر می شناسد و نیازی نمی بیند که بیشتر درباره اش توضیح دهد. این همان منطق کودکانه ای است که در طول این شعر فروغ رایج است و چون راوی شعر کودکی خردسال است، کودکی او نه فقط از طریق جملات خبری یا وصفی، بلکه از راه هایی نظیر این منطق کودکانه نیز بیان می شود. و به این ترتیب نه خواننده را با تمام حس و عاطفه اش به شعر وارد می کند.
شاعر این ساختار را برای شعرش خلق کرده و ما به جای بازی با جملات و سطرها و امکان کاستن و افزودن و جابه جایی آن ها ، می توانیم در هر شعری درپی کشف ساختار همان شعر برآییم.
